کتاب دایی‌ جان ناپلئون اثر ایرج پزشک‌ زاد

طنزنویسی در ادبیات ایران سابقه‌ ای دیرینه‌ دارد. از زمانی که «عبید زاکانی» منظومه «موش و گربه» را سرود تا امروز، آثار طنز ماندگاری در ادبیات فارسی نوشته شده است. تعداد زیادی از این آثار طنز از سلاح قلم برای بیان ضعف‌ های جامعه استفاده کرده‌ اند و این شیوه‌ ی نقد اجتماعی از ادبیات کلاسیک به ادبیات معاصر هم رسیده است. کتاب دایی‌ جان ناپلئون به قلم ایرج پزشک زاد منحصربه‌ فردترین داستان معاصر فارسی است که با زبانی طنز مردم و آداب و رسوم عامیانه‌ ی جامعه‌ ی دهه‌ ی چهل ایران را نقد کرده است.

دایی جان ناپلئون؛کتابی برای همه نسل‌ ها

کتاب دایی‌ جان ناپلئون My Uncle Napoleon رمانی در قالب طنز است که در سال 1349 چاپ شده است. این کتاب به هشت زبان دنیا ترجمه شده است و ژانر کتاب تلفیقی از ژانر اجتماعی، بلوغ و طنز است.

کتاب دایی‌ جان ناپلئون نتیجه‌ ی تلفیق داستان عشق ناکام نویسنده با ماجراهای خانوادگی او است. روایت پسری عاشق پیشه به نام سعید است که عاشق دختر دایی‌ اش لیلی میشود. خانواده‌ ی سعید همراه با خانواده دایی‌ جان و چند خانواده‌ی دیگر در باغی بزرگ و چند عمارتی زندگی میکنند. ایرج پزشک زاد نویسنده کتاب میگوید باغی که داستان در آن روایت میشود الهام گرفته شده از باغی است که پزشکزاد کودکی‌ اش را در آن گذرانده است. باغی که ارث مادری‌ اش بوده و همراه خاله‌ ها و دایی‌ هایش در آن زندگی میکردند.

این کتاب ابتدا در سال 1350 به صورت پاورقی در مجله‌ ی فردوسی چاپ شد. پزشک زاد در آن سال‌ ها، بخش‌ های دایی‌ جان ناپلئون را با نام مستعار «الف. پ. آشنا» چاپ میکرد.

کتاب دایی جان ناپلئون آنقدر محبوب شد که زمان انتشارش در سال 1352 بلافاصله به چاپ سوم رسید. این رمان با قلمی طنز یک داستان عاشقانه را روایت میکند و با قلمی نقاد جامعه‌ ی ایران را نقد میکند. پزشک زاد درون مایه‌ ی اصلی کتاب را «رویارویی طبقه‌ ی قدیمی و الگوهای ملی جامعه با جوانان تحصیل‌کرده» میداند.

شخصیت‌ های دایی‌ جان ناپلئون از کجا می‌ آیند؟

شخصیت‌ پردازی دقیق و روانشناسی عمیق شخصیت‌ ها باعث میشود خواننده فکر کند که ایرج پزشک زاد با این شخصیت‌ ها زندگی کرده است اما نویسنده در این باره میگوید: «همه‌ ی رمان دایی جان ناپلئون زاده‌ ی تخیل من است و اگرچه شخصیت‌ هایش بسیار واقعی و قابل لمس هستند، اما هیچ کدام وجود خارجی نداشته‌ اند.» او تاکید میکند: «من برای خلق این شخصیت‌ ها چندین شخصیت را با هم ترکیب کرده‌ ام و شاید تنها جنبه‌ ی واقعی این داستان، روایت عشق سعید به لیلی باشد.»

پزشک زاد در مصاحبه‌ ای اعتراف میکند که در نوجوانی عاشق دختری هم سن خودش میشود. او برای رسیدن به معشوق خود رشته‌ ی حقوق را انتخاب میکند، چون دوره‌ ی این رشته از طب یعنی حوزه تخصصی پدرش کوتاه‌ تر بوده است و پزشک زاد تنها به این صورت میتوانست زودتر به معشوقش برسد.

ایرج پزشک زاد میگوید بخشی از شخصیت دایی‌جان را از پدرش الهام گرفته است: «پدرم با وجود این که طبیب بود، و طبیب فهمیده‌ ای هم بود. اما هیچ واقعه‌ ای نبود که او از حیطه کار انگلیس‌ ها دور بداند و انگلیس‌ ها را مسئول آن نداند.»

مش‌ قاسم شخصیت مورد علاقه‌ ی پزشک زاد در واقع یکی از مستخدمین آشنایان پزشک‌ زاد بوده است. نام اصلی این شخصیت مش عباس بوده است که در عالم کودکی پزشک زاد به همه‌ ی سوال‌ های او و همسن و سال‌ هایش پاسخ میداد.

منبع شخصیت اسدالله میزرا، در واقع یکی از بستگان ایرج پزشک زاد بود، به نام ابوالفضل میرزا که شخصیتی شوخ و بامزه داشت. شخصیت عمو اسدالله میرزا در کتاب کسی است که در فرنگ تحصیل کرده‌ است و رابطه‌ ی خوبی با زن‌ ها دارد.

دایی جان ناپلئون؛ داستان بلوغ

کتاب دایی جان ناپلئون یکی از بهترین نمونه‌ داستان‌ های فارسی قرن چهارده است. کتاب دایی جان ناپلئون در دسته‌ ی داستان‌ های بلوغ قرار میگیرید. در این ژانر از کتاب‌ ها، قهرمان داستان که معمولا نوجوان یا جوان است در طول قصه تغییراتی را پشت‌ سر میگذارد که سبب رشد و بلوغ شخصیتش میشود. کتاب‌ های ژانر بلوغ معمولا با ژانرهای دیگر ترکیب میشوند. «چهره‌ ی مرد هنرمند در جوانی» اثر جیمز جویس و «هری پاتر» اثر جی کی رولینگ از بهترین نمونه‌ های غربی این ژانر هستند. کتاب دایی جان ناپلئون مثال زدنی‌ ترین نمونه‌ ی این ژانر در ادبیات فارسی است.

 خالق دایی جان ناپلئون را بشناسیم

ایرج پزشک زاد Iraj Pezeshkzad یکی از بزرگترین طنز‌نویسان تاریخ ایران است. او بیشتر از شصت سال است که به کار نوشتن مشغول و بیشتر از بیست کتاب نوشته است. ايرج پزشك زاد زندگی‌ هنری خودش را با نوشتن داستان‌ های کوتاه برای مجلات و ترجمه‌ ی نوشته‌ های ولتر و مولیر و چند رمان تاریخی آغاز کرد.

او در مجله‌ ی فردوسی ستون طنزی به نام «آسمون و ریسمون» داشت که مطالب طنزش را هر هفته در آن چاپ میکرد. آثار ایرج پزشک زاد به سه دسته‌ ی کلی تقسیم میشوند: طنز، تاریخی و ترجمه. «ماشالله خان در بارگاه هارون‌ الرشید» ،«شهر فرنگ از همه رنگ» و «ادب مرد به ز دولت اوست» نمونه‌ هایی از کتاب‌ های طنز او هستند.

ایرج پزشکزاد مانند قهرمان داستانش، سعید، در خانواده‌ ای بزرگ و اشرافی به دنیا آمد. او تحصیلاتش را در فرانسه تکمیل کرد و مدتی در دادگستری مشغول به کار بود. سپس به دلیل دانش بالایی که در زبان داشت به خدمت در وزارت امور خارجه پرداخت. کتاب دایی جان ناپلئون، محصول سال‌ هایی است که او در اتریش معاون سرکنسولگری بود.

پزشک زاد منبع اصلی الهامش را سعدی، سلطان سخن، میداند. او کتابی را به نام «طنز فاخر سعدی» در سال 1381 نوشت و در آن لحن طنز سعدی در بوستان و گلستان را بررسی کرد.

ترجمه‌ های مختلف رمان دایی جان ناپلئون

رمان دایی جان ناپلئون تاکنون به هشت زبان زنده‌ی دنیا ترجمه شده است. اولین ترجمه‌ ی این کتاب به زبان روسی بود که در سال 1981 منتشر شد. بعد از آن ترجمه، دیک دیویس کتاب دایی جان ناپلئون را به انگلیسی ترجمه کرد. دیویس با مهارت زیادی توانست طنز داستان پزشک زاد را در نسخه‌ ی انگلیسی هم حفظ کند. دیویس درباره‌ ی کتاب دایی جان ناپلئون معتقد است: «این رمان صفات زیادی دارد که آن را تبدیل به یک شاهکار میکند، طنز فوق العاده‌ ی پزشک زاد این کتاب را به یکی از مهمترین کتاب‌ های قرن بیستم تبدیل میکند.» او میگوید: « من این کتاب را ترجمه کردم تا دیدگاه غرب را به ایرانیان پس از انقلاب تغییر دهم.»

دیویس ترجمه‌ ی دیالوگ‌ های مش قاسم را سخت ترین بخش ترجمه کتابش میداند. او میگوید همه‌ ی دیالوگ‌ های مش قاسم را حداقل سه بار بازنویسی کرده است. بار اول آنها را با لحن روستایی که در انگلستان در آن بزرگ شده بود نوشته است، اما بعد از بازبینی آن فهمید که اصل مطلب خوب به مخاطب القا نمیشود. دیویس بار دوم این دیالوگ‌ ها را به زبان انگلیسی ساده ترجمه کرد اما بازهم دلش راضی نشد. او بار آخر برای ترجمه‌ ی دیلوگ‌ های مش قاسم از تلفیق این دو لحن استفاده کرد و در آخر کتاب را با همین لحن منتشر کرد.

سریال دایی جان ناپلئون؛ ماندگارترین سریال ایرانی

نثر کتاب دایی جان ناپلئون، در واقع ماندگار‌ترین فیلمنامه‌ ی سریال تاریخ تلویزیون ایران را رقم زد. ناصر تقوایی با نوشتن فیلمنامه‌ ی سریال دایی جان ناپلئون از روی متن اصلی کتاب و بعد کارگردانی این اثر در سال 1355 شاهکار پزشک زاد را به شاهکار تلویزیون تبدیل کرد.

تیم بازیگری این سریال بسیار حرفه‌ ای و دقیق انتخاب شده بودند. انتخاب دقیق بازیگران همراه شخصیت پردازی بی نظیر ایرج پزشک زاد باعث شد، شخصیت‌ های خلق شده در این سریال تلویزیونی از خالق کتاب مشهورتر باشند. غلام حسین نقشینه در نقش دایی جان، پرویز فنی زاده در نقش مش قاسم و پرویز صیاد در نقش اسدالله میرزا ایفای نقش کرده‌ اند. محل تصویربرداری این سریال خانه و باغ اتحادیه بود که صاحب اصلی این ملک امین السلطان نام داشت. این خانه در سال 1394 توسط شهرداری تهران خریداری شد.

در بخشی از دایی جان ناپلئون میخوانیم

سعی کردم کلیه اطلاعاتم را درباره‌ ی عشق بررسی کنم. متاسفانه این اطلاعات وسیع نبود. با اینکه بیش از سیزده سال از عمرم میگذشت تا آن موقع یک عاشق ندیده بودم. کتاب های عاشقانه و شرح حال عشاق هم آن موقع خیلی کم چاپ شده بود. تازه نمی گذاشتند همه‌ ی آنها را ما بخوانیم. پدر و مادر و بستگان، مخصوصا دایی جان که سایه‌ وجودش و افکار و عقایدش روی سر همه افراد خانواده بود، هر نوع خروج بدون محافظ از خانه را برای ما بچه‌ ها منع میکردند و جرأت نزدیک شدن به بچه‌ های کوچه را نداشتیم. رادیو هم که خیلی وقت نبود افتتاح شده بود، در دو سه ساعت برنامه روزانه‌ ی خود مطلب مهمی نداشت که به روشن شدن ذهن ما کمک کند.

در مرور اطلاعاتم راجع به عشق در وهله‌ ی اول به لیلی و مجنون برخوردم که قصه‌ اش را بارها شنیده بودم. ولی هرچه زوایای مغزم را کاوش کردم دیدم چیزی راجع به طرز عاشق شدن مجنون به لیلی نشنیده‌ ام. فقط میگفتند مجنون عاشق لیلی شد.

اصلا شاید بهتر بود در این بررسی پای لیلی و مجنون را به میان نمی کشیدم. زیرا هم‌ اسم بودن لیلی و دختر دایی جان احتمالا بدون اینکه خودم بدانم در استنتاج‌ های بعدیم موثر بود. اما چاره‌ ای نداشتم مهمترین عشاق آشنایم همین لیلی و مجنون بودند. غیر از آنها از شیرین و فرهاد هم مخصوصا از طرز عاشق شدن آنها چیز زیادی نمیدانستم. یک داستان عاشقانه هم که در پاورقی یک روزنامه چاپ شده بود خوانده بودم ولی چند شماره اولش را نخوانده بودم و یکی از هم کلاسی هایم برایم تعریف کرده بود. در نتیجه شروع ماجرا را نمیدانستم.